ریشه نوروز
نوروز و آغاز فصل بهار توسط مردمی با ادیان و فرهنگ‌های مختلف در سرتاسر منطقه جاده ابریشم جشن گرفته می‌شود. این مراسم سنتی یکی از آیین‌های زرتشتی را نشان می‌دهد که می‌توان گفت یکی از مقدس‌ترین روزها در تقویم زرتشت باستان است. بازگشت بهار اهمیت معنوی زیادی داشته و نشان‌دهنده پیروزی خوبی بر بدی و شادی بر غم و اندوه بوده است.
با توجه به قدیمی بودن این جشن باستانی افسانه‌های گوناگونی در مورد آن روایت شده است. از جمله می‌توان به افسانه جمشید، اولین پادشاه اساطیری ایران اشاره کرد. تا به امروز در ایران جشن نوروز به عنوان «نوروز جمشیدی» نیز شناخته می‌شود. داستان معروف نوروز جمشیدی به این شرح است که روزی جمشید سوار بر ارابه‌ای طلایی می‌شود و هنگامی که نور خورشید به تاج زرینش می‌خورد جهان نورانی می‌شود و این روز را به نام نوروز جمشیدی نام‌گذاری میک‌کنند. همچنین روایت‌هایی تاریخی در سنت‌های هند و ترکیه وجود دارد؛ در حالی که در کشورهای آسیای میانه افسانه «عمو نوروز» محبوب است.
نوروز یک جشن مهم و با اهمیت اجتماعی
زمان نوروز
در طی هزاره گذشته، نوروز با توجه به تغییرات اجتماعی، مذهبی و فرهنگ‌های گوناگون در کشورهای امتداد جاده ابریشم، توسعه و گسترش یافته است. لحظه تحویل سال و روز نوروز، که بر اساس شیوه‌های باستانی نجومی محاسبه شده بود، در قرن‌های یازدهم و دوازدهم نیز مجدداً محاسبه شده است.
نوروز در طول تاریخ با دوره‌ها و حاکمان متفاوت، به مرور به یک جشن مهم با اهمیت اجتماعی تبدیل شده است. دانشمندان و روشنفکران مشهور مسلمان همانند ابوریحان بیرونی ( ۹۷۳-۱۰۴۸) محمود کاشغری (۱۰۰۵-۱۱۰۲) و عمر خیام (۱۰۴۸-۱۱۳۱) از جمله محققانی بوده‌اند که تاریخ نوروز را مطالعه کرده‌اند.
آداب و رسوم جشن نوروز
مراسم نوروز
گرچه در همه کشورها متفاوت است، اما می‌توان ویژگی‌های مشترکی در بین آنها دید. در اکثر کشورها آغاز جشن نوروز را با روشن کردن آتش و پریدن از روی آتش و جوی آب و رقص‌های آیینی آغاز می‌کنند. در ایران این مراسم در روز چهارشنبه آخر سال که به «چهارشنبه سوری» معروف است، برگزار می‌شود. در حالی که این رسم سنتی در کشور آذربایجان در طی چهار چهارشنبه مانده به نوروز اجرا می‌شود. در بسیاری از نقاط، خانواده‌ها در روز چهارشنبه آخر سال ظروف خود را از آب پر می‌کنند، به امید اینکه سال جدید، سالی پر بار و برکت برایشان باشد. قبل از سال نو و جشن نوروز خانواده‌ها بر سر مزار رفتگان خود رفته و به یاد آنها شمع روشن می‌کنند. در قرقیزستان برای یاد بود رفتگانشان دو شمع در جلوی در ورودی خانه روشن می‌کنند و در آذربایجان زیارت اهل قبور در روز دوم نوروز به نام «روز پدر» اجرا می‌شود.
اجرای مراسم‌های سنتی در روز اول سال نو
در روز اول سال نو معمولاً مراسم‌های سنتی از جمله دید و بازدید اعضای خانواده، دوستان، دادن هدیه و اسباب‌بازی به کودکان، رنگ کردن تخم‌مرغ‌های رنگی برگزار می‌شود. در این روز معمولاً خانواده‌ها یک وعده غذایی نمادین می‌خورند که اغلب شامل برنج و سبزی‌های پخته شده به همراه بسیاری از مواد محلی است (همان سبزی پلو با ماهی خودمان!). در قرقیزستان این وعده غذایی معمولاً سوپی به نام Nooruz Kedje است که از گوشت گاو پخته می‌شود که در مراسم عمومی در مکان‌های از قبل مشخص شده، با آن از مردم پذیرایی می‌شود.
سفره هفت‌سین در جشن نوروزی
سفره نوروز
یک سنت رایج و مهم‌ترین سنت نورز، آماده کردن یک میز و یا یک سفره نوروزی است به این صورت که در آن سفره اشیائی به صورت نمادین قرار می‌گیرند. موادی که در سفره قرار می‌گیرند با توجه به هر منطقه متفاوت است؛ که معمولاً از آب، آیینه، سبزه، سمنو، تخم‌مرغ و میوه‌های گوناگون تشکیل‌شده است. این مواد مظهر خلوص، روشنایی، فراوانی، شادی، باروری و برکت برای سال جدید هستند. در ایران این سفره نوروز به نام سفره هفت‌سین نام‌گذاری شده است که هفت عنصر با اول حرف سین در سفره قرار می‌گیرد. در بعضی از نقاط هند نیز سفره هفت سینی همانند ایران می‌چینند.
نوروز و آداب و رسوم محلی
نوروز نیز فرصتی برای فعالیت‌های فرهنگی – سنتی است که ترکیبی از شیوه‌های رایج و آداب و رسوم محلی است. شعر و شعرخوانی یکی از ویژگی‌های محبوب جشن نوروز است. موسیقی نیز بسیار مهم است و بسیاری از کشورهایی که نوروز را جشن می‌گیرند، آهنگ‌های محلی سنتی مخصوص خود را در این جشن اجرا می‌کنند. در این خصوص می‌توان به آواز افغان مشهور به نام «مولا محمد جان» اشاره کرد که متعلق به مردمان مزار شریف است، اما در ایران و تاجیکستان نیز خوانده می‌شود. آهنگ‌های نوروز در ازبکستان توسط خوانندگان سنتی و محلی اجرا می‌شود.
در کشورهای قرقیزستان و ازبکستان مسابقات آزاد مانند مسابقات اسب‌سواری، کشتی به عنوان بخشی از جشن نوروزی در هوای آزاد برگزار می‌کنند و همچنین از سنت‌های دیگر نوروز می‌توان به اجراهای خیابانی، بندبازی و آکروبات در افغانستان اشاره کرد.
نوروز و ثبت یونسکو در سال ۲۰۰۹
نوروز عیدی برای ترویج صلح
نوروز این سنت قدیمی در طول هزاره گذشته برای خوشامدگویی از بهار از نسلی به نسل دیگر منتقل شده است و علاوه بر اینکه باعث ایجاد فرصتی برای لذت بردن از آداب و رسوم باستانی و آهنگ‌های سنتی، موسیقی، رقص‌های محلی، آیین‌ها، انواع غذاهای سنتی است باعث ترویج صلح و اتحاد و دوستی در شهرها و جوامع مختلف می‌شود.
در سال ۲۰۰۹ یونسکو اهمیت این مراسم باستانی را به رسمیت شناخت و این مراسم را در فهرست میراث فرهنگی بشر ثبت کرد. علاوه بر این، در سال ۲۰۱۰، مجمع عمومی سازمان ملل متحد ۲۱ مارس ر ا روز جهانی نوروز اعلام کرد.