فرهنگ نشستن در ایران

ژان شاردن و فرهنگ نشستن ایرانی‌ها

اطلاعاتی که ما در زمینه‌ آداب نشستن ایرانیان داریم بیشتر برمی‌گردد به نقوش آدمی بر آثار هنری و تاریخی، همچنین عکس‌ها و نقاشی‌ها. در سفرنامه‌های جهانگردانی که به ایران سفر می‌کردند و از شیوه‌ی نشستن ایرانیان که برایشان جالب بوده، در آثارشان می‌نوشتند نیز می‌توان اطلاعات نابی را پیدا کرد. ما هم در اینجا برای پی بردن به نحوه‌ی نشستن ایرانیان بخشی از سفرنامه‌ی ژان شاردن، جهانگرد فرانسوی، را ورق زده‌ایم که در زمان حکومت صفویه به ایران سفر کرده است.

او در سفرنامه‌اش در موردنحوه‌ی نشستن ایرانیان این‌گونه می‌نویسد: «ایرانیان در مجالس خود به‌صورت چهارزانو می‌نشینند. آن‌ها مثل ما زیاد نمی‌جنبند، موقر و متین می‌نشینند و حرکات نامأنوس از خود نشان نمی‌دهند، بااینکه یکدیگر را به راحت نشستن دعوت می‌کنند اما اگر نصف روز را هم در آن مجلس باشند، وضع نشستن خود را تغییر نمی‌دهند. حتی نمایان بودن نوک پا به هنگام نشستن نیز نشان بی‌ادبی است. به همین دلیل سر پای خود را زیر جامه‌ی خود می‌پوشانند.»

چهارزانو و دوزانو نشستن ایرانیان

دیدار پزشک اتریشی و امیرکبیر

پولاک، پزشک اتریشی که به دعوت امیرکبیر برای تدریس در دارالفنون به ایران آمده بود، نیز در مورد نحوه‌ نشستن ایرانیان در خاطرات خود چنین می‌نویسد: «ایرانیان اغلب چهارزانو می‌نشینند. فقط کسانی که در خانه می‌خواهند استراحت کنند به بالشی که استوانه‌ای شکل است تکیه می‌دهند. بر زمین نشستن ظرافت خاصی می‌خواهد و مثلاً به دست‌ها نباید تکیه کرد و لباس‌ها را باید چنان مرتب داشت که زانو و پاها را کاملاً بپوشاند و بخصوص از پا نباید هیچ‌چیز پیدا شود. … هرگاه ناگزیر شود در جایی که فرش پهن نکرده‌اند مدتی طولانی بنشیند، به حالتی که در هنگام تخلیه رخ می‌دهد، یعنی چندک [احتمالاً چمباتمه] می‌نشیند؛ هرگاه پشت او به جایی تکیه داشته باشد می‌تواند مدت زیاد و تعجب‌آوری به همین وضع بماند. … زن ایرانی از این حالت نشستن خیلی ناراحت نمی‌شود چون از بچگی تقریباً به این صورت نشستن عادت کرده است. اما زن‌های اروپائی … سخت از این وضع درعذاب‌اند و آن را غیرقابل‌تحمل می‌یابند.»

در سده‌ی اخیر علاوه بر نشستن بر زمین ، استفاده از صندلی در میان مردم عادی رواج بیشتری پیداکرد.

دو نمونه از اولین تخت و میز‌های ساخته شده در ایران باستان

اولین میز و صندلی‌ها در ایران باستان

ساخت میز و صندلی و تخت با شروع تمدن و زندگی شهری یعنی حدود ۵۵۰۰سال پیش، در ایران، بین‌النهرین و مصر، آغاز شد. از دوره‌ی ایلام تا زمان ورود اسلام به ایران، استفاده از میز و صندلی در نزد حکومت‌های ایلامی، هخامنشی، اشکانی و ساسانی رایج بود اما تا این زمان میز و صندلی‌ها یک‌نفره بودند. از هزاره‌ی دوم میزهای دونفره و چهارنفره نیز ساخته شد. استفاده از نیمکت‌های خشتی که دورتادور تالارها ساخته می‌شدند و مردم روی آنها می‌نشستند، نیز رواج داشت. حجاری‌های روی تخت جمشید نشان می‌دهد که در دوره‌ی هخامنشی ساخت صندلی و تخت مورد توجه بوده است.

با شروع دوره‌ی اسلامی، میز و صندلی‌ها کم‌کم جای خود را به تخت‌هایی که دارای پایه‌های بزرگ و بلند بودند و از سه طرف کناره داشتند، دادند و بزرگان چهارزانو روی آن می‌نشستند. میز و صندلی در این دوره مخصوص اشراف بود. اما محمد شاه قاجار اولین فرمانروای ایران بود که به جای نشستن بر تخت یا زمین، روی صندلی به معنای امروزی آن نشست. یک نمونه از آثار باشکوه مربوط به دوره‌ی قاجار، تخت مرمر است که به دستور فتحعلی شاه ساخته شد. شواهد و مدارک باستان‌شناسی نشان می‌دهند که ایرانیان باستان جزو اولین مردمانی بودند که از تختخواب به‌عنوان مبلمان محل زندگی استفاده می‌کرده‌اند.

نشستن دور کرسی، یکی دیگر از عادات خوب ایرانیان

نشستن دور کرسی

همان‌طور که باهم به‌مرور تاریخ و فرهنگ نشستن در ایران پرداختیم، پی بردیم که ایرانیان همواره آداب خاص خود را برای نشستن در مجالس و مهمانی‌ها و یا در جمع افراد خانواده داشتند. از جمله اولین اقوامی بودند که از تخت و میز و صندلی استفاده کردند و در کنار آن چهارزانو و دوزانو نشستن در محضر مهمان یا سر سفره برایشان از اهمیت بالایی برخوردار بوده است. این‌ها بخشی از دلایلی است که باعث شد فرهنگ و ادب غنی ما ایرانیان در همه‌ی زمینه‌ها زبانزد دیگر اقوام باشد.